((( जुन खानेकुराले जुन व्यक्तिलाई रोग बढ्न सहयोग गर्छ, ती चीजबाट बच्नर्ुपर्छ। अति प्रतिकूल खालको मौसमी वातावरणबाट जोगिनुपर्छ। सकेसम्म अनिन्द्रा र खाली पेट नबस्ने, अलि-अलि खाइरहने, एकै पटक धेरै नखाने गर्दा पनि रोगको आक्रमणबाट बच्न सकिन्छ। साथै अत्यधिक मानसिक तनावबाट जोगिने प्रयास गर्नुपर्छ। ))) कुनै पनि उमेरका कुनै पनि मानिस प्रायः टाउको दुखाइको अनुभवबाट मुक्त भएका हुँदैनन् तर टाउको दुखाइ आफंै कुनै रोग नभई अन्य रोगको परिणाम मात्र हो । टाउको सामान्य कारणले दुखेर आफंै निको हुने पनि हुन्छ भने गम्भीर रोगका कारणले पनि हुन सक्छ, जसको समयमै उपचार नगर्दा मानिसको मृत्यु नै पनि हुन सक्छ । भोक, थकाइ, तनाव, अनिन्द्रा, रिस, उच्च रक्तचाप, मधुमेह, बढी चिसो वा तातो, संक्रमण, ब्रेन ट्युमर, माइग्रेन, विभिन्न मानसिक रोग, मस्तिष्कसम्बन्धी अन्य रोगहरु, अम्लपित्त, आँखा, कान वा दाँतसम्बन्धी समस्या आदि विभिन्न कारणले टाउको दुख्न सक्छ ।
मानिसहरुमा टाउको दुखाइका आमकारणहरुमा मानसिक तनाव र माइग्रेन नै प्रमुख हुन् । टाउको दुखाइको ४५ प्रतिशत कारण मानसिक तनाव हो भने ३० प्रतिशत कारण माइगे्रन हो । टाउको दुखाइमा अत्यन्तै कडा पीडाको महसुस गर्ने समस्या माइग्रेन हो, जसका कारण मानिसहरु करिब २ घण्टादेखि ३ दिनसम्म ज्यादै असहज अवस्थामा पुगेका हुन्छन् । सामान्यतया माइग्रेन उपचारै नगरी कम हुँदै जान्छ तर पटक-पटक दोहोरिएर जीवनको लामो समयसम्म आइरहन सक्छ, जसले मानिसको जीवन असहज हुनका साथै उत्पादकत्व पनि घटाउँछ । माइग्रेनलाई पर्ूण्ा निको पार्न नसकिए पनि छिटो-छिटो दोहोरिएर आउने र लामो अवधि कठोर पीडा भइरहने अवस्थालाई भने न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ । माइग्रेनजस्तै पीडा टाउकोमा लाग्ने अन्य रोगका कारण पनि हुन सक्ने भएकाले र्सवप्रथम रोगको यकिन गर्न जरुरी छ । माइग्रेन नै भएको यकिन भए पनि कतिपय अवस्थामा आफैंले पनि व्यवस्थापन गरी पीडालाई सहज बनाउन सकिने विज्ञहरुको भनाइ छ ।
असाध्य टाउको दुखाइ माइग्रेन
वरिष्ठ मानसिक रोग विशेषज्ञ डा. विश्वबन्धु शर्मा भन्नुहुन्छ- ँतनाव टाउको दुखाइको प्रमुख कारण हो र माइग्रेन हुनुको एउटा कारण तनाव पनि हो । उहाँका अनुसार बराबर तनावग्रस्त हुने मानिसलाई पछि माइग्रेन पनि हुन सक्छ र लामो समय माइग्रेन भएका मानिसलाई पछि अर्को मानसिक रोग ड्रि्रेसन पनि भएको पाइएको छ । कहिलेकाहीँ ड्रि्रेसन सुरु भएपछि
यसै रोगको लक्षणस्वरुप माइग्रेन देखापर्छ । यसको मतलव ड्रि्रेसनलगायतका मुड डिर्सअर्डरसँग यसको सम्बन्ध छ । आजको भागदौड र तनावयुक्त समाजमा यो समस्या वृद्धि भएको देखिन्छ ।
टाउको दुख्ने कारणहरु
तनाव ४५ प्रतिशत
माइग्रेन ३० प्रतिशत
पिनास र आँखा ८ प्रतिशत
अरु रोगको संक्रमण ७ प्रतिशत
टाउकाको चोटपटक ३ प्रतिशत
ब्रेन ट्युमर, सेरोब्रोभास्कुलर
डिजिज, मस्तिष्कको संक्रमण
र मस्तिष्कमा हुने अन्य
रोगहरु ७ प्रतिशत
माइग्रेन अत्यधिक टाउको दुख्ने समस्या हो । माइग्रेनलाई टाउको दुखाइको चरम अवस्था मान्न सकिन्छ । भनिन्छ, वास्तविक माइग्रेनको पीडा भुक्तभोगीले मात्र बताउन सक्छ । माइग्रेनको टाउको दुखाइ अन्य सामान्य टाउको दुखाइभन्दा एकदम फरक हुन्छ । वरिष्ठ न्यूरो र्सजन डा. पवनकुमार भन्नुहुन्छ- ँमाइग्रेनले आक्रमण भएका बेला आकाशै खस्लाजस्तो हुन्छ तर जब यसले छोड्छ, मानिस पुनः सामान्य अवस्थामा नै हुन्छ । उसलाई रोगको कुनै अनुभव हँुदैन ।’ डा. पवनका अनुसार माइग्रेन सुरु भएपछि यो पटक-पटक दोहोरिएर आउँछ र जीवनको लामो अवधिसम्म रहिरहन्छ । पछि यो आफंै हराएर जान पनि सक्छ ।
सुरुमा सामान्य पेनकिलरले पनि ठीक हुन्छ तर पछि यो औषधि पनि प्रभावहीन हँुदै जान्छ । स्थिति नाजुक भएर अस्पताल नै भर्ना हुनुपर्ने स्थिति सिर्जना हुन्छ । भोग्नेलाई ज्यादै गाह्रो भए पनि यसलाई खतरनाक रोग मानिदैन । डा. पवनका अनुसार माइग्रेनबाट प्यारालाइसिस हुने, ब्रेन हेमरेज हुने हुँदैन । यसकै कारण ज्यान पनि जाँदैन । यसलाई निको पार्न सकिन्न तर नियन्त्रण गर्न सकिन्छ ।
माइग्रेनको समस्या पुरुषमा भन्दा महिलामा बढी हुन्छ । डा. पवनका अनुसार माइग्रेन भएका मानिसमध्ये ७० प्रतिशत महिला हुन्छन् । पूरा जनसंख्यामा ५ देखि १० प्रतिशतलाई माइग्रेन भएको पाइएको छ । यो समस्या प्रायः किशोरावस्थामा सुरु हुन्छ र लामो समयसम्म रहन्छ ।
माइग्रेनको प्रमुख लक्षण
असाध्य टाउको दुख्नु र वाकवाक लाग्नु माइग्रेनको प्रमुख लक्षण हो । यो समस्या सुरु भएपछि टाउको फुट्लाजस्तो गरी नै दुख्छ । माइग्रनेको टाउको दुखाइमा अक्सर बान्ता हुन्छ । माइगे्रन हुँदा धेरैजसोमा असाध्यसँग आधा टाउको दुख्ने हुन्छ । यसलाई आधा शिर दुख्ने भनिए तापनि एक तिहाइ शिर दुखाइ कन्चटको दुवैतिर नै दुख्ने हुन्छ । एकतर्फमात्र दुखाइ हुने समस्याले ठाउँ बदलिरहेको हुन्छ । कसै-कसैलाई पूरै टाउको पनि दुख्छ । दुखाइको क्रम टनटन गरेर टन्किने पाराको हुन्छ । चर्को आवाज सुन्न नसकिने, उज्यालो हर्ेन गाह्रो हुने, आँखा तिर्मिराउने र बान्ता हुने हुन्छ । बान्ता भएपछि केही शान्त हुन्छ । बेला-बेलामा आँखा, कन्पारो र कानसम्म दुख्छ । यसमा पीडितको आँखामा असामान्य चमक देखिन्छ । प्रकाश, आवाज र गन्धको पहिचान गर्न कठिन हुन्छ । टाउकाको दुखाइ यति गम्भीर हुन्छ कि मानिस खान, पिउन, हिँड्न पनि अर्समर्थ हुन्छ । माइग्रेनको आक्रमण अचानक हुन्छ । सुरुमा हल्कारुपमा दुख्छ र पछि असाध्यसँग दुख्छ । कहिलेकाहीँ यसको दुखाइ पटक-पटक हथौडाले टाउकोमा हिर्काएजस्तो गरी दुख्ने हुन्छ । कसैलाई टाउकोमा पिनले घोचेजस्तो अनुभव हुन्छ । आँखाको सामुन्ने अँध्यारो भएजस्तो हुन सक्छ । कसै-कसैलाइै अनौठा छाया देखेजस्तो अनुभूति हुन्छ र कसैलाई प्रकाश देख्दा डर लाग्ने पनि हुन्छ ।
कुनै काम गर्न सकिंदैन, कुनै कुरा सोच्न पनि सकिंदैन । डा. पवनका अनुसार अक्सर आधा टाउको दुख्छ र कहिले दायाँपट्ट,ि कहिले बायाँपट्ट िदुख्छ । ब्लिक-ब्लिक गरेर दुख्छ भन्छन् बिरामीहरु । तर सधैँ एकैतिर दुखेमा ट्युमरलगायत अरु कारण पनि हुन सक्छ, सिटिस्क्यानलगायत अन्य परीक्षणहरु गरेर रोगको निदान गर्नुपर्छ ।
माइग्रेन टाउको दुखाइ जुनसुकै उमेरमा पनि हुन सक्छ तर प्रायः किशोरावस्थामा सुरु हुन्छ । प्रारम्भमा दुखाइको कडापन र दुखाइको अवधि पनि कम हुन्छ । एक पटक भएपछि फेरि तुरुन्तै दोहोरिंदैन । तर पछि-पछि गएर दुखाइको कडापन र रोगले सताइरहने अवधि पनि बढ्दै -२ घण्टादेखि ३ दिनसम्म) जान्छ र टाउको दुखाइ पनि छिटो-छिटो दोहोरिएर आउने गर्छ । निकै वर्षो अन्तरालमा यसले आफंै छोडेको पनि पाइएको छ ।
उपचार
माइग्रेनको पूरा उपचार छैन भनिन्छ, तर पनि समस्या पर्दा यसको व्यवस्थापन भने गर्न सकिन्छ । चिकित्सकको निगरानीमा जीवनशैली परिवर्तन गरेर यस रोगलाई नियन्त्रणमा राख्न सकिन्छ । माइगे्रनलाई मानिसहरुले लामो समयसम्म चिन्न सक्तैनन् । सुरुमा सामान्य टाउको दुखाइकै रुपमा लिन्छन् । विभिन्न सामान्य उपचारमा लामो समय बितिसकेको हुन्छ । पछि असाध्य दुख्न थालेपछि उपचारको खोजीमा हिँड्छन् । गाउँघरतिर अधाहा दुखेको भनेर धामी-झाँक्रीद्वारा फुक्ने, मन्छाउने पनि गर्छन् । स्थानीय स्वास्थ्य संस्थाबाट सामान्य दुखाइ कम गर्न औषधि खाएर दुखाइ कम गर्ने प्रयास पनि गरिन्छ ।
हरेक रोगीमा माइग्रेनको समस्याको कारक तत्त्व फरक हुन सक्छ । यस्ता कारक तत्त्वहरुका बारेमा डायरीमा टिपेर राख्न
जरुरी छ, जसले गर्दा उपचारलाई प्रभावकारी बनाउन सकियोस् । अर्कोतिर यी कारक तत्त्वबाट बचेर रहेमा समस्याबाटै धेरै हदसम्म बच्न सकिन्छ ।विकसित देशहरुमा माइग्रेनको उपचार औषधिलगायत र्सजरीबाट पनि गर्न थालिएको छ । यससम्बन्धी अध्ययनरत अमेरिकी चिकित्सकहरुका अनुसार टाउको तथा गर्दनका केही मांसपेशी अप्रेसनबाट हटाएमा माइग्रेनबाट छुटकारा मिल्न सक्छ ।
न्यूरो र्सजन डा. पवनकुमार र्सजरीबाट माइग्रेनको उपचार गर्ने अहिले आमरुपमा प्रचलन आइनसकेको भए तापनि औषधिबाट केही हदसम्म रोगलाई कम गर्न सकिने बताउनुहुन्छ । उहाँका अनुसार उपचार गर्दा तीन वटा कुरामा ध्यान दिइन्छ । रोगले छिटो-छिटो आक्रमण गर्ने क्रमलाई कम गर्ने, आक्रमण गरेपछि रोगले च्यापिरहने अवधि कम गर्ने र कडा पीडालाई अलि घटाउने । यस किसिमको उपचारले बिरामीलाई धेरै आराम पुर्याउँछ । यसरी उपचार गरिरहँदा कतिपयलाई पर्ूण्ारुपमा रोग निको पनि भएको छ ।
मानसिक रोग विशेषज्ञ डा. विश्वबन्धु शर्मा माइग्रेनको व्यवस्थापनका लागि औषधिका धेरै विकल्पहरु भए पनि स्थापित मान्यताप्राप्त विधि खासै नभएको बताउनुहुन्छ । माइग्रेनको उपचारका लागि हरेक चिकित्सकले हरेक बिरामीलाई
फरक-फरक औषधि र सुझाव दिने गर्छन् र यस्ता औषधि र सुझावले बिरामीलाई धेरै फाइदा पुर्याउँछ ।
योग तथा घरेलु उपचार
डा. पवनकुमार भन्नुहुन्छ- ँमाइग्रेनलाई कतिपय अवस्थामा घरमै पनि व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ तर रोगको निदान गरेर मात्र यसो गर्न सकिन्छ । कतिपय मानिस टाउको दुखेमा साधारण दुखाइ कम गर्ने औषधि खाएर बसेका हुन्छन् । कहिलेकाहीँ ट्युमर पनि भएको हुन सक्ने भएकाले रोगको निदान गर्न आवश्यक छ । यसका लागि विशेषज्ञलाई नै भेट्नर्ुपर्छ । शंका लागेमा एमआरआई पनि गर्नुपर्ने हुन सक्छ ।
डा. विश्वबन्धु शर्मा भन्नुहुन्छ- ँरोगले धेरै च्यापेमा घरमा आराम गर्ने, पानी धेरै पिउने, चर्को उज्यालो र चर्को आवाजबाट बच्ने, दुखाइ कम गर्न हल्का औषधि खाने गर्नुपर्छ । माइग्रेनको लक्षण कडा भएमा चिकित्सकलाई भेट्नर्ुपर्छ । डा. शर्मा भन्नुहुन्छ- ँजुन खानेकुराले जुन व्यक्तिलाई रोग बढ्न सहयोग गर्छ, ती चीजबाट बच्नर्ुपर्छ । अति प्रतिकूल खालको मौसमी वातावरणबाट जोगिनर्ुपर्छ । सकेसम्म अनिन्द्रा र खाली पेट नबस्ने, अलि-अलि खाइरहने, एकै पटक धेरै नखाने गर्दा पनि रोगको आक्रमणबाट बच्न सकिन्छ । साथै अत्यधिक मानसिक तनावबाट जोगिने प्रयास गर्नुपर्छ ।’
प्राकृतिक चिकित्सक डा. क्षितिज बराकोटी भन्नुहुन्छ- ँमाइगे्रनका कारण कडारुपमा टाउको दुख्दा, बान्ता हुँदा एक्सरसाइज एवम् टाउको, मेरुदण्ड र गर्दनमा मसाज गर्दा फाइदा हुन सक्छ । यस्तै शिरोधारा -निधारमा तेल वा पानीको धारा झारेर गरिने उपचार) बाट पनि लाभ हुन्छ । लामो प्राकृतिक उपचारले निको पार्न पनि सकिन्छ । उपचार लामो समयसम्म गर्नुपर्ने हुन्छ । जलनेति, नाक सफा गर्ने, नदुखेका बेलामा नाकबाट रबर पठाएर उपचार गर्दा फाइदा भएको छ । मेरुदण्डासन, गर्दनको सूक्ष्म व्यायाम, शवासन, योगन्रि्रा आसन र ध्यान पनि गर्न सकिन्छ । प्राणायाम तथा नाडीशोधनले धेरै आराम मिल्छ ।
डा. बराकोटीका अनुसार माइग्रेनले च्यापेका बेलामा घरेलु उपचारका रुपमा टाउकोमा चिसो पट्टी बाँधेर खुट्टा तातो पानीमा डुबाउने र स्टिम बाथ लिने गर्दा आराम मिल्छ । टाउकोमा हल्का मसाज गर्नाले पनि आराम मिल्छ । धेरै बान्ता भएमा पेट सफा गर्दा पनि आराम मिल्छ । माइग्रेनलाई पूरा निको पार्न नसकिने भए तापनि माइग्रेनलाई सक्रिय बनाउने तत्त्वहरु तथा अवस्थाबाट जोगिएमा धेरै हदसम्म यसको कडा पीडाबाट मुक्त हुन सकिन्छ ।
टाउको ज्यादै दुखेका बेला टाउको र गर्दनको मालिस गरेर आराम पाउन सकिन्छ । सासको गति मन्द गरी लामो सास लिन सकिन्छ । चिसो वा तातो पानीमा रुमाल भिजाएर दुखेको स्थानमा हल्का मालिस गर्न सकिन्छ ।
दालचिनीको लेप टाउकोमा लगाउँदा फाइदा हुन्छ । दालचिनीको पाउडर बनाएर चिसो पानीमा राखेर दैनिक तीन-चार पटक खाँदा आराम मिल्छ । अदुवाको सेवनले उल्टी बन्द हुन सक्छ । राति विनातकिया शवासनमा सुतेर पनि समस्याबाट छिटो छुट्कारा पाउन सकिन्छ ।
माइग्रेन मानिसहरुमा देखिएको पुरानै रोग हो । यसका कारण र उपचारसम्बन्धमा अझ धेरै अनुसन्धान हुन बाँकी नै छ र अनुसन्धान जारी छ । यसको प्रभावकारी उपचार नभएकाले जीवनको लामो समयसम्म यसले दुःख दिइरहन सक्छ । यसले बारम्बार दिइरहने कडा पीडालाई न्यूनीकरण गर्न सकिने भएकाले सम्बन्धित विशेषज्ञबाट रोगको निदान गरी परामर्श लिनु र जीवनशैली परिवर्तन गर्नु लाभकारी हुन्छ ।
माइग्रेनका कारण
माइग्रेन किन हुन्छ भन्ने विषयमा लामो समयदेखि अनुसन्धान भइरहे पनि खास यकिन कारणहरु अहिलेसम्म थाहा भएको छैन । त्यसै कारण यसको प्रभावकारी उपचार पनि छैन । सबैलाई एउटै कारणले माइग्रेन हुन्छ भन्ने पनि छैन । फरक-फरक मानिसहरुमा फरक-फरक कारणले माइग्रेन भइरहेको हुन्छ । कतिपयलाई तनाव भएको अवस्थामा माइग्रेन भएको हुन्छ, तर किन हुन्छ भन्नेचाहिँ यकिन भन्न सकिएको छैन । एक अध्ययनअनुसार ७० प्रतिशत माइग्रेन वंशाणुगत हुन्छ ।डा. विश्वबन्धु शर्मा भन्नुहुन्छ- ँमाइग्रेनलाई मस्तिष्कको रक्तनली फुलेर भएको भन्ने परम्परागत सोच थियो । आज स्नायु प्रणालीको खराबीबाट भएको भनिन्छ । यो रोगलाई एक प्रकारको तनाव, मानसिक बोझ आदिले बढी असर गर्ने मानिन्छ ।
न्यूरो र्सजन डा. पवनकुमार भन्नुहुन्छ- ँमस्तिष्कमा रगत पुर्याउने धमनीबाट कारणवश बढी रगत प्रवाह भएमा माइग्रेनले आक्रमण गरेको पाइएको छ । सेरोटोनिन ९क्भचयतयलष्ल० रसायनको बढी उत्पादन हुँदा यस्तो हुने पाइएको छ । माइग्रेनका धेरै कारणमध्ये एउटा कारण यो हो तर माइग्रेनका अन्य कारणहरु अनुसन्धानमै छन् ।
प्राकृतिक चिकित्सक डा. क्षितिज बराकोटी प्राकृतिक चिकित्सामा आन्तरिक विकारका कारण असाध्य टाउको दुख्ने समस्या माइगे्रन हुने गरेको निष्कर्षरहेको बताउनुहुन्छ । साथै माइगे्रनका कारण एउटा मात्र नभई मिश्रतिरुपमा हुन्छन् ।
माइग्रेनको समस्या हुने कतिपय मानिसलाई विशेष खालको अवस्था, खाना आदिका कारण पनि माइग्रेनले आक्रमण गर्ने गरेको डा. विश्वबन्धु शर्मा बताउनुहुन्छ । उहाँका अनुसार कुनै खानेकुरा, चिसो हावा गुम्सिएको ठाउँ, भीडभाड, तनाव मानसिक दौडधूप, धपडी, थकाइ, अनिन्द्रा तथा भोको अवस्थामा माइगे्रनले आक्रमण गर्ने गरेको पाइन्छ ।
डा. पवनकुमारको अनुभवमा कतिपय खानाहरु जस्तो- चकलेट, चीज, पनिर, दहीलगायत दुग्धजन्य पदार्थहरु, अल्कोहल -खासगरी रेड वाइन), पुरानो अचार -धेरै दिन घाममा राखिएको) खाँदा दुख्ने गरेको कतिपय बिरामीहरु बताउँछन् । चिनियाँ खानामा बढी प्रयोग हुने अजिनोमोटो खाँदा पनि असाध्य टाउको दुख्ने गरेको गुनासो छ । उहाँका अनुसार महिनावारी हुनुभन्दा पहिला र गर्भनिरोधक औषधि सेवन गर्दा पनि शरीरमा हुने हर्मोनल गडबडीका कारण असाध्य टाउको दुख्ने -माइग्रेन) गरेको पाइन्छ ।
कसैलाई केस्रा भएको फलफूल, माछाले पनि माइग्रेन हुने गरेको पाइएको छ भने कसैलाई नुडल्स, पाकेको केरा, अण्डा, प्याज, स्याउ, पास्ता आदिले पनि माइग्रेन बढाएको छ । रजोनोवृत्ति र गर्भावस्थामा पनि केही समयका लागि यस्तो समस्या हुने गरेको पाइन्छ । आजकल डिब्बा बन्द खाना तथा मैदाको प्रयोग निकै बढेको छ । यसले पनि माइग्रेन बढाउन मद्दत गरेको पाइन्छ । माइग्रेनको सिकायत भएमा यस्ता खानाबाट बच्नर्ुपर्छ ।
माइग्रेनसम्बन्धमा अमेरिकन एकाडेमी अफ न्यूरोलोजीका लागि फिलाडेल्पिmयाको ड्रेक्सेल विश्वविद्यालयका अनुसन्धानकर्ताहरुले २२ हजार २ सय ११ जना २० देखि ५५ वर्षउमेर समूहका मानिसबीच अनुसन्धान गरेका थिए । सोे अनुसन्धानअनुसार जसको कमरक्षेत्रमा अधिक बोसो थुप्रिएको छ, उनीहरुमा माइग्रेन हुने खतरा अरुको तुलनामा बढी पाइएको छ । कमरमा बोसो बढी भएका ३७ प्रतिशत महिलामा माइग्रेनको सिकायत भएको पाइएको थियो । तर कम्मरमा बढी बोसो नभएको समूहका २० प्रतिशत महिलालाई मात्र माइग्रेनको सिकायत थियो । यस्तै २० देखि ५५ वर्षउमेर समूहका पुरुषहरुमध्ये कमरमा बोसो बढी भएका २० प्रतिशत पुरुषलाई माइग्रेनको सिकायत भएको पाइएको थियो । तर कम्मरमा बढी बोसो नभएको समूहका १६ प्रतिशत पुरुषलाई मात्र माइग्रेनको सिकायत थियो ।
सामान्य मानिसहरुभन्दा अत्यधिक मोटोपन भएका मानिसमा पनि माइग्रेनको समस्या हुने अनुसन्धानमा पाइएको छ ।
लक्ष्मण अधिकारी
No comments:
Post a Comment